Warbixin ay maanta soo saartay hay’adda caafimaadka adduunka ee WHO ayaa muujisay in 99%dadka dunidu waxay neefsanayaan hawotaas oo dhaaftay xadka tayada hawada ee WHO, khatar gelinaysa caafimaadkooda, dadka ku nool magaalooyinkana waxay neefsanayaan heerar aan caafimaad qabin oo ah walxaha wasakhaysan iyo nitrogen dioxide, iyadoo dadka ku nool wadamada hoose – iyo kuwa dhexdhexaadka ah ay yihiin kuwa ugu badan.
Warbixintu waxay xustay in in ka badan 6,000 oo magaalo oo ku kala yaal 117 wadan ay isha ku hayaan tayada hawada, waana tiradii ugu badnayd.Ururka Caafimaadka Adduunka waxa uu carrabka ku adkeeyay muhiimadda ay leedahay in la xaddido isticmaalka shidaalka fosil iyo in la qaado tallaabooyin kale oo la taaban karo si loo yareeyo heerarka wasakhowga hawada.
Walxaha yaryar ee khafiifka ah iyo nitrogen dioxide
Nitrogen dioxide waa wasakh magaalada caadiga ah iyo horudhac u ah walxaha iyo ozone.Cusboonaysiinta 2022 ee Xogta Tayada Hawada ee WHO waxay soo bandhigaysaa cabbirada dhulka ku salaysan ee celceliska celceliska sanadlaha ee nitrogen dioxide (NO2) markii ugu horeysay.Cusboonaysiinta ayaa sidoo kale waxaa ku jira cabbiraadda walxaha qayb ka ah dhexroor la mid ah ama ka yar 10 microns (PM10) ama 2.5 microns (PM2.5).Labadan nooc ee wasakhaysan waxay inta badan ka yimaadaan hawlaha bani'aadamka ee la xidhiidha gubashada shidaalka.
Xogta cusub ee tayada hawadu waa tan ugu ballaadhan ilaa maanta oo daboolaysa soo-gaadhista wasakhowga hawada sare.Ilaa 2,000 oo kale oo magaalooyin/degsiimo bini'aadmi ah ayaa hadda diiwaan geliyay xogta la socodka dhulka ku salaysan ee walxaha khaaska ah, PM10 iyo/amaPM2.5marka loo eego cusbooneysiinta ugu dambeysay.Tani waxay muujinaysaa koror ku dhawaad lix laab ah tirada warbixinada tan iyo markii xogta xogta la bilaabay 2011kii.
Isla mar ahaantaana, saldhigga caddaynta waxyeelada wasakhowga hawadu u geysato jidhka bini'aadamka ayaa si xawli ah u korayay, iyada oo caddayntu ay muujinayso in hawo badan oo wasakhaysan ay keeni karaan waxyeelo halis ah xitaa heerar aad u hooseeya.
Maaddada khaaska ah, gaar ahaan PM2.5, waxay si qoto dheer u geli kartaa sanbabada waxayna geli kartaa dhiigga, taas oo saameynaysa wadnaha iyo xididdada dhiigga, maskaxda (stroke) iyo hababka neefsashada.Caddaynta cusubi waxay soo jeedinaysaa in maadada particulate ay saameyn karto xubnaha kale oo ay sidoo kale sababi karto cuduro kale.
Daraasaduhu waxay muujiyeen in nitrogen dioxide ay la xiriirto cudurrada neef-mareenka, gaar ahaan neefta, taasoo keentay calaamadaha neefsashada (sida qufaca, xiiqsan ama neefsashada oo ku adkaata), isbitaal dhigga iyo booqashooyinka qolka gurmadka.
"Qiimaha shidaalka oo sarreeya, amniga tamarta iyo degdegga ah ee wax looga qabanayo caqabadaha caafimaad ee mataanaha ah ee wasakhowga hawada iyo isbeddelka cimilada ayaa hoosta ka xariiqaya baahida degdegga ah ee lagu dardargelinayo dhismaha adduun aan ku tiirsanayn shidaalka fosil," ayuu yiri Agaasimaha Guud ee WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus.
Tallaabooyinka lagu hagaajinayotayada hawadaiyo caafimaadka
Yaa ku baaqaya tallaabo degdeg ah oo la xoojiyay si loo qaado tillaabooyin lagu hagaajinayo tayada hawada.Tusaale ahaan, qaadashada ama dib-u-eegis ku samee oo dhaqangeli heerarka tayada hawada qaranka si waafaqsan hab-raacyadii ugu dambeeyay ee tayada hawada ee WHO;Taageerida u gudubka nadiifinta tamarta guriga ee karinta, kululaynta iyo nalka;Dhisidda nidaamyada gaadiidka dadweynaha iyo kuwa lugeynaya - iyo shabakadaha baaskiilka ku habboon oo ammaan ah oo la awoodi karo;Hirgelinta qiiqa baabuurta adag iyo heerarka hufnaanta;Kormeerka iyo dayactirka qasabka ah ee baabuurta;Maalgelinta guryaynta tamarta iyo tamarta;Hagaajinta maareynta qashinka warshadaha iyo degmada;In la yareeyo dhaq-dhaqaaqyada kaymaha sida gubashada qashinka beeraha, dabka kaynta iyo dhuxusha.
Magaalooyinka intooda badan waxay dhibaato ku qabaan nitrogen dioxide
117-ka waddan ee kormeera tayada hawada, 17 boqolkiiba magaalooyinka ku yaal waddamada dakhligoodu sarreeyo waxay leeyihiin tayada hawada oo ka hooseysa tilmaamaha tayada hawada ee WHO PM2.5 ama PM10, ayaa lagu sheegay warbixinta.Wadamada dakhligoodu hooseeyo iyo kuwa dhexdhexaadka ah, in ka yar 1% magaalooyinka ayaa buuxiya shuruudaha ay WHO ku talisay tayada hawada.
Caalam ahaan, wadamada hoose - iyo kuwa dhexdhexaadka ah ayaa wali aad ugu nugul heerarka aan caafimaad qabin ee walxaha qayb ka ah marka loo eego celceliska caalamiga ah, laakiin qaababka NO2 way ka duwan yihiin, oo soo jeedinaya farqi yar oo u dhexeeya wadamada sare - iyo hoose - iyo kuwa dhexdhexaadka ah.
Baahida la socodka wanaajinta
Yurub iyo, ilaa xad, Waqooyiga Ameerika ayaa weli ah gobollada leh xogta tayada hawada ee ugu dhammaystiran.Iyadoo cabbirada PM2.5 aan weli laga helin dalal badan oo hooseeya - iyo kuwa dhexdhexaadka ah, waxay si weyn u soo fiicnaadeen intii u dhaxaysay xog ururintii ugu dambeysay ee 2018 iyo cusbooneysiinta, iyo 1,500 degsiimo bani'aadam oo dheeraad ah oo dalalkan ah ayaa kormeeraya tayada hawada.
Waqtiga boostada: Agoosto-24-2023